رشا و ارتشا از اصطلاحات علم حقوق بوده که به‌معنی رشوه دادن و رشوه گرفتن است. رشوه به‌معنای مال یا وجهی است که توسط کارکنان دولت به سبب انجام یا ترک وظیفه سازمانی دریافت می‌شود. از نظر حقوقی، جرم رشا و ارتشا از جرائم عمومی غیرقابل‌گذشت است.
واژه رشوه از معنای لغوی از ریشه «رشو» به‌معنای کود و خاشاک است و در اصطلاح عبارت است از: «چیزی که به کسی می‌دهند تا کارسازی به ناحق کند».
از منظر حقوقی، ارتشا به‌معنی «اخذ وجه یا مال یا سند تسلیم به کارمندان شاغل در نهادهای دولتی برای انجام یا ترک انجام از وظایف سازمانی محل اشتغال آن‌ها است».
وجه ارتباط بین معنی لغوی و حقوقی آن به این دلیل است: همان‌طور که کود و خاشاک زمین را برای کشت آماده می‌کنند، رشوه دادن نیز کارمند را برای انجام کار مورد نظر رشو ی و معنوی. در این بخش، به توضیح عنصر مادی این جرم می‌پردازیم.
عنصر مادی ارتشا را می‌توان براساس نظر برخی از حقوق‌دانان، متشکل از سه جزء رفتار فیزیکی، شرایط و نتیجه حاصله دانست. انواع ابعاد عنصر مادی جرم ارتشا را در ادامه شرح می‌دهیم.
رفتار فیزیکی عنصر مادی جرم ارتشا
عمل فیزیکی لازم برای تحقق عنصر مادی جرم ارتشا، عبارت است از: پرداخت یا قبول وجه یا مال یا سند مال و وجه به‌صورت مستقیم و غیرمستقیم و همچنین انجام معامله با مبلغ غیرواقعی و به‌صورت صوری.
در نظر داشته باشید که کلمه «قبول کردن» به این معنی است که کارمند دولت وجه یا مال را اخذ کرده است. صرف اینکه پیشنهاد جرم را بپذیرد از شرایط تحقق جرم ارتشا نیست؛ بلکه باید کارمند سند تسلیم یا وجه و مال را دریافت نماید.
نکته دیگری که باید توجه داشته باشید این است که کلمه «معامله» به این معنی است که معامله باید حتماً انجام شده باشد و انتقال مالکیت یا مال عملاً صورت گیرد. مالکیت راشی (رشوه دهنده) نسبت به مال شرط نیست. راشی می‌تواند مال مسروقه یا مالی که مالکیت آن را ندارد نیز به کارمند بفروشد.
شرایط عنصر مادی جرم ارتشاء
برخی از شرایطی که جهت تحقق جرم ارتشا لازم است عبارت‌اند از: سمت مرتشی و موضوع ارتشاء
سمت مرتشی یا گیرنده رشوه
سمت مرتشی در تحقق جرم ارتشا اهمیت دارد. مرتشی باید کارمند دولت باشد. درصورتی‌که رشوه گیرنده غیرکارمند باشد، عمل وی رشوه محسوب نمی‌شود، بلکه حکمی مستقل خواهد داشت. نکته دیگر این است که اخذ مال یا سند وجه یا مال برای انجام یا ترک انجام کاری باید در حیطه وظایف سازمان محل اشتغال وی باشد؛ هرچند که مستقیماً وظیفه وی نباشد. یعنی حتی اگر کارمند دولت وظیفه همکار خود را در قبال رشوه انجام دهد، جرم ارتشا تحقق یافته است.
موضوع ارتشا
تسلیم مال یا وجه باید اتفاق افتاده باشد. پیشنهاد یا وعده اعطای مال از تحقق شرایط جرم ارتشا نیست. گاهی ممکن است راشی در شرایط اضطرار و برای احقاق حق خود این پیشنهاد را ارائه داده است؛ اما فرد مرتشی یا رشوه گیرنده به ارتشا محکوم می‌شود.
نکته: مشاور حقوقی رشا و ارتشا هم جایگاه و هم موضوع ارتشا و عنصر مادی و معنوی را برای تخفیف مجازات یا طرح شکایت لحاظ می‌کند تا پرونده کیفری در دادگاه بدون چالش پیش برود.
نتیجه حاصله؛ از دیگر عناصر مادی جرم ارتشا
جرم ارتشا از جرایم مطلق است؛ یعنی تحقق جرم منوط به نتیجه خاصی نیست. به‌عبارتی، تحقق جرم ارتشا بستگی به این ندارد که آیا کارمند دولت آن کاری را که به ازای آن رشوه گرفته است، انجام داده یا انجام نداده است.
مجازات جرم رشا و ارتشا
با توجه به شرایط تحقق جرم رشا و ارتشا و عناصر مادی مطرح‌شده، مجازات‌های مختلفی برای مرتکبین این جرائم در نظر گرفته شده است که مشاور حقوقی رشا و ارتشا تمامی این موارد را در پرونده شکایت در نظر می‌گیرد.
رشوه دهنده و رشوه گیرنده هر دو مجرم هستند و بر اساس ماده 3 قانون تشدید مجازات مرتکبین ارتشا، اختلاس و کلاهبرداری و همچنین مواد 588 تا 594 بخش تعزیرات قانون مجازات اسلامی، برای رشوه دهنده و مرتشی مجازات تعیین شده است. همچنین باید مالی که به‌عنوان رشوه بین طرفین ردوبدل شده است، به‌نفع دولت ضبط شود.
مجازات مرتکبین جرم رشا و ارتشا بستگی به حدود و شرایط آن دارد. مطابق با ماده 3 قانون تشدید مجازات برای مرتشی یا رشوه گیرنده مجازات‌های زیر تعیین شده است:
1- اگر قیمت مال یا وجه مأخوذ بیش از 20 هزار ریال نباشد:
- مرتکب جرم از انفصال موقت بین 6 ماه تا 3 سال محکوم می‌شود.
- درصورتی‌که مرتشی در مرتبه مدیر کل یا همتراز با مدیر کل باشد، به انفصال دائم از مشاغل دولتی محکوم خواهد شد.
2- اگر مبلغ رشوه بیش از 20 هزار ریال تا 200 هزار ریال باشد:
- مرتشی به 1 سال تا 3 سال حبس محکوم می‌شود.
- حکم جزای نقدی معادل قیمت مال یا وجه مأخوذه اجرا می‌شود.
- مرتشی به انفصال موقت از 6 ماه تا 3 سال محکوم خواهد شد.
- چنانچه مرتشی در حکم مدیر کل یا همتراز به مرتبه مدیر کل باشد، به انفصال دائم از مشاغل دولتی محکوم خواهد شد.
3- اگر قیمت مال یا وجه مأخوذ بیش از 200 هزار ریال تا یک میلیون ریال باشد:
- مرتکب جرم به 2 تا 5 سال حبس محکوم می‌شود.
- جزای نقدی معادل قیمت مال یا وجه مأخوذ به نفع دولت ضبط می‌شود.
- مرتکب جرم به انفصال دائم از خدمات دولتی محکوم می‌شود.
- برای مرتکب 74 ضربه شلاق اجرا می‌گردد.
- چنانچه مرتکب در مرتبه پایین‌تر از مدیر کل یا همتراز آن باشد، به‌جای انفصال دائم، به انفصال موقت از شش ماه تا سه سال محکوم خواهد شد.
4- اگر قیمت مال مأخوذ بیشتر از یک میلیون ریال باشد، مرتکب به موارد زیر مجازات خواهد شد:
- پنج تا ده سال حبس
- جزای نقدی معادل قیمت مال یا وجه مأخوذ
- انفصال دائم از خدمات دولتی
- تا ۷۴ ضربه شلاق
- چنانچه مرتکب در مرتبه پایین‌تر از مدیر کل یا همتراز آن باشد، به‌جای انفصال دائم، به انفصال موقت از شش ماه تا سه سال محکوم خواهد شد.
میزان مجازات ارتشا برای تشکیل رهبری باند ارتشا
- کسانی که با تشکیل یک باند یا رهبری شبکه به ارتشا مبادرت ورزند، بر اساس قانون تشدید مجازات با آن‌ها برخورد خواهد شد. براساس ماده 4 قانون تشدید مجازات، مجازات تشکیل یا باند رهبری ارتشا:
- ضبط اموال کسب‌شده از طریق رشوه و جزای نقدی معادل مجموع آن اعمال می‌شود.
- حبس از 15 سال تا ابد اجرا می‌شود.
- درصورتی‌که مصادیق مفاسد فی‌الارض رخ داده باشد، برای آن‌ها مجازات مرتکبین فساد فی‌الارض اعمال می‌شود.
- شدت مجازات در این جرم، به این دلیل است که ارتکاب جرم از طریق تشکیل یا رهبری شبکه چندنفری است و ممکن است سبب اخلال در نظم اقتصادی کشور شود.
- نکته: مشاوره حقوقی رشا و ارتشا در زمینه جرائم باند ارتشا برای طرح دعاوی کیفری می‌تواند مشاور و راهنمای خوبی باشد.
مجازات شروع به جرم ارتشا از نظر حقوقی چیست؟
- مطابق با ماده 3 قانون تشدید مجازات مرتکبین ارتشا، اختلاس و کلاهبرداری، مجازات شروع به جرم ارتشا برحسب مورد حداقل مجازات مقرر تعیین خواهد شد. نظرات مختلفی در مورد شروع جرم و امکان یا عدم امکان شروع به جرم در ارتشا و مصادیق آن ارائه شده است. براساس نظر برخی حقوق‌دانان، بعید است که بتوان صرف بیان درخواست را به‌منزله شروع به ارتکاب دانست. به هر حال، در قوانین کیفری ایران مقرراتی در مورد شروع به جرم ارتشا مدون نشده است. در تبصره 3 ماده 3 قانون تشدید و در ماده 594 قانون تعزیرات، حداقل مجازات مقرر در جرم تام برای شروع‌کننده در نظر گرفته شده است.
- نکته: دریافت مشاوره حقوقی رشا و ارتشا در زمینه مجازات شروع جرم رشا و ارتشا می‌تواند برای پرونده‌های کیفری کارساز باشد.
- مجازات رشوه دهنده یا راشی و موارد تخفیف و معافیت از مجازات
- مطابق تبصره 2 ماده 3 قانون تشدید مجازات مرتکبین ارتشا، اختلاس و کلاهبرداری، مال ناشی از ارتشا به‌عنوان تعزیر رشوه دهنده به‌نفع دولت ضبط خواهد شد و چنانچه راشی به‌وسیله رشوه امتیازی تحصیل کرده باشد، این امتیاز لغو خواهد شد. همچنین، در ماده 592 بخش تعزیرات قانون مجازات اسلامی، مجازات حبس از شش ماه تا سه سال و یا تا 74 ضریه شلاق برای راشی پیش‌بینی شده است.
موارد تخفیف و معافیت از مجازات
- رشوه دهنده درصورتی‌که برای حفظ حقوق حقه باشد و از روی اجبار مجبور به پرداخت پول یا مال شود، تحت تعقیب کیفری نیست. همچنین پول یا وجهی که به مرتشی داده است، به او باز خواهد گشت.
- اگر راشی یا رشوه دهنده قبل از کشف جرم مأموران را از وقوع بزه یا جرم ارتشا خبردار کند، از حکم تعزیر مالی معاف خواهد شد.
- اگر راشی قبل از کشف جرم مأمور ذیصلاح را آگاه نسازد، بلکه در زمان تعقیب کیفری با اقرار خود سبب تسهیل امور دادرسی و تعقیب مرتشی شود، نصف مال به وی بازگردانده می‌شود و امتیازی که به وی داده شده، لغو می‌گردد.
- اگر راشی قصد رشوه دادن نداشته باشد و نیت و فروض مختلفی غیر از جرم رشا و ارتشا داشته باشد، تأثیری در جرم کیفری آن نداشته و البته ممکن است در یک طرح دعوی راشی تبرئه شده و مرتشی مجازات شود.
- اگر شرایط اضطرار برای راشی ایجاد شده باشد، تخفیف در مجازات برای وی اعمال می‌شود.
