تقسیم ترکه به معنی تعیین سهم هر یک از وراث و انتقال مالکیت آن است. به عبارت دیگر با تقسیم ترکه، سهم‌الارث افراد مشخص می‌شود و اموال از حالت شراکتی به صورت انحصاری در اختیار وراث قرار میگیرد. بر همین اساس تقسیم ترکه از نظر ماهیت مشابه افراز است.
ترکه چیست؟
ترکه عبارت است از اموال و حقوقی به جا مانده از متوفی و در اصلاح به اموال و حقوق قابل انتقال به دیگری که متوفی پس از مرگ از خود به جا می‌گذارد، گفته می‌شود. به بیان دیگر دارایی مثبت متوفی که بعد از فوت ایشان به وراث منتقل می‌شود. دارایی مثبت شامل اموال عینی، منفعت، طلب و کلیه حقوق مالی می‌باشد. بنابراین دیون متوفی به وراث منتقل نمی‌شود و مسئولیتی برای پرداخت آن ندارد مگر به میزان اموال متوفی که برای بدهی‌ها کسر شود.
مراحل تقسیم ترکه
قبل از توضیح درباره تقسیم ترکه باید درباره امور راجع به ترکه، تصفیه ترکه و مهر و موم ترکه توضیح دهیم.
امور قبل از تقسیم ترکه
امور راجع به ترکه عبارت است از اقداماتی که برای حفظ ترکه و رساندن آن به وراث قانونی انجام می‌شود . که شامل مهر و موم ترکه، تحریر ترکه و اداره ترکه می‌شود.
بر اساس ماده 20 قانون آیین دادرسی مدنی دعاوی راجع به ترکه متوفی اگر چه خواسته، دین یا مربوط به وصایای متوفی باشد تا زمانی که ترکه تقسیم نشده باشد، در دادگاه محلی اقامه می‌شود که آخرین اقامت‌گاه متوفی در ایران، آن محل بوده. اگر آخرین اقامت‌گاه متوفی معلوم نباشد، رسیدگی به دعاوی یاد شده در صلاحیت دادگاهی است که آخرین محل سکونت متوفی در ایران، در حوزه آن بوده است.
مطابق ماده 166 به بعد قانون امور حسبی دادگاه با تقاضای هر یک از ورثه متوفی یا نماینده قانونی آنها یا موصی له در صورتی که وصیت جزء مشاع از ترکه باشد و نیز طلب‌کار متوفی که طلب او مستند به سند رسمی یا حکم قطعی باشد و نیز وصی، فورا پس از اطلاع و با ابلاغ وقت مهر و موم به اشخاص یاد شده، اقدام به مهر و موم می‌نماید.
در نهایت با استناد ماده 194 قانون امور حسبی به تقاضای افرادی که حق درخواست مهر و موم را دارند، رفع مهر و موم نیز توسط همان دادگاه صالح برای امور ترکه صورت می‌پذیرد پس از رفع مهر و موم، دادگاه به تقاضای ورثه و وصی، اقدام به تحریر ترکه می‌نماید. تحریر ترکه برای تعیین مقدار ترکه و دیون متوفی است.
تصفیه ترکه
در ادامه امور راجع به تقسیم ترکه باید درباره تصفیه ترکه توضیح دهیم. تا زمانی که تصفیه ترکه انجام نشود امکان تقسیم ترکه وجود ندارد. در تصفیه ترکه صحبت از دیونی و حقوقی است که قبل از تقسیم ماترک باید پرداخت شود. در ماده 896 قانون مدنی به صورت واضح این موارد توضیح داده شده است.
ماده ۸۶۹ قانون مدنی
حقوق و دیونی که به ترکه میت تعلق میگیرد و باید قبل از تقسیم آن اداء شود از قرار ذیل است:
- قیمت کفن میت و حقوقی که متعلق است به اعیان ترکه مثل عینی که متعلق رهن است.
- دیون و واجبات مالی متوفی.
- وصایای میت تا ثلث ترکه بدون اجازه ورثه و زیاده بر ثلث با اجازه آنها.
"هزینه کفن و دفن در ماده 225 قانون امور حسبی شامل هزینه کفن، دفن و هزینه‌های مربوط به غسل ایشان است. همچنینی یک‌سری از دیونی که در ادامه توضیح می‌دهیم باید قبل از تقسیم ترکه پرداخت شود."
در ادامه موضوع تصفیه ترکه بهتر است بدانید ورثه ملزم نیستند غیر از ترکه چیزی به بستانکاران بدهند. اگر ترکه برای اداء تمام دیون کافی نباشد ترکه مابین تمام بستانکاران به نسبت طلب آنها تقسیم می‌شود. مگر اینکه آن را بدون شرط قبول کرده باشند که در این صورت مطابق ماده ۲۴۶ مسئول خواهند بود. در موقع تقسیم دیونی که به موجب قوانین دارای حق تقدم و رجحان هستند رعایت خواهد شد بستانکاران زیر هر یک به ترتیب حق تقدم بر دیگران دارند:
طبقه اول
- حقوق خدمه خانه برای مدت سال آخر قبل از فوت.
- حقوق خدمتگذاران بنگاه متوفی برای مدت شش ماه قبل از فوت.
- دستمزد کارگرانی که روزانه یا هفتگی مزد می‌گیرند برای مدت سه ماه قبل از فوت.
طبقه دوم
طلب اشخاصی که مال آنها به عنوان ولایت یا قیومیت تحت اداره متوفی بوده. نسبت به میزانی که متوفی از جهت ولایت و یا قیومیت مدیون شده است.
این نوع طلب در صورتی دارای حق تقدم خواهد بود که موت در دوره قیومیت یا ولایت و یا در ظرف یک سال بعد از آن واقع شده باشد.
طبقه سوم
طلب پزشک و داروفروش و مطالباتی که به مصرف مداوای متوفی و خانواده‌اش در ظرف سال قبل از فوت رسیده است.
طبقه چهارم
- نفقه زن مطابق ماده ۱۲۰۶ قانون مدنی.
- مهریه زن تا میزان ده هزار ریال.
طبقه پنجم
سایر بستانکاران
مهر و موم ترکه
مهر و موم ترکه به منظور تشخیص وضعیت مالی متوفی و حفظ حقوق وراث، موصی له و طلب‌کاران است (قبل از تقسیم ترکه انجام می‌شود). که دادگاه با تقاضای هر یک از ورثه متوفی یا نماینده قانونی آنها و طلب‌کاری که طلب ایشان ثابت شده باشد، بعد از اطلاع و با ابلاغ وقت مهر و موم به اشخاص یاد شده، اقدام به مهر و موم می‌نماید.
مسئولین وراث در قبال پرداخت طلب، طلب‌کاران در سه فرض بررسی می‌شود:
1- قبول ترکه
اگر وراث بدون هیچ شرطی ترکه را قبول کنند مسئولیت پرداخت تمام دیون متوفی را بر عهده دارند. اعم از اینکه دارایی متوفی بیشتر از دارایی متوفی بوده است یا ثابت کنند که پس از فوت متوفی ترکه بدون تقصیر آنها تلف شده و باقیمانده ترکه برای پرداخت دیون کافی نیست. قبول ترکه ممکن است به صورت صریح و بوسیله تنظیم اسناد رسمی یا عادی باشد. یا به صورت ضمنی و از طریق انجام دادن اعمالی که کاشف از قبول باشد مانند بیع، صلی، هبه و رهن ترکه باشد.
2- قبول ترکه به شرط تحریر ترکه
گاهی اوقات وراث از میزان دارایی و دیون متوفی اطلاعاتی ندارند. پس قبول ترکه را که مشروط به تحریر ترکه می‌نمایند. پس از تحریر مسئولیت وراث محدود به میزانی است که در صورت تحریر ذکر شده و بیش از آن مسئولیتی ندارند.
3- رد ترکه
اگر وراث ترکه را رد نمایند، ترکه در حکم ترکه متوفی بلا وارث خواهد بود. به موجب ماده 327 به بعد قانون امور حسبی ترکه به وسیله مدیر ترکه‌ای که از طرف دادگاه تعیین می‌گردد، اداره، حفظ و تصفیه خواهد شد. اگر بعد از تصفیه از ماترک چیزی باقی بماند به ورثه تعلق خواهد گرفت.
تقسیم ترکه
بعد از انجام همه امور گفته شده نوبت به تقسیم ترکه می‌رسد. تقسیم می‌تواند با تراضی افراد و بدون مراجعه به دادگاه انجام شود و در غیر این صورت به منظور تقسیم ماترک، هر یک از وراث می‌توانند از دادگاه درخواست تقسیم سهم خود را از سهم سایر وراث بخواهند.
بهتر است بدانید وصی، ولی و قیم هر وارثی که محجور باشد و امین غایب و جنینی و کسی که سهم الارث بعضی از ورثه به ایشان منتقل شده می‌تواند برای تقسیم ترکه اقدام کند.
تقسیم ترکه به گونه‌ای است که برای هر یک از ورثه از هر نوع اموال حصه‌ای معین می‌شود و اگر بعضی از اموال قابل قسمت نباشد آن را در سهم بعضی از ورثه قرار می‌دهند و برابر بهای آن از سایر اموال در سهم دیگران منظور می‌نمایند.همچنینی اگر مالی (منقول یا غیر منقول) قابل تقسیم و تعدیل نباشد ممکن است فروخته شده و بهای آن تقسیم شود. فروش اموال به ترتیب عادی عمل می‌آید مگر آنکه یکی از ورثه پس از تقسیم مالک مستقل سهو خود خواهد بود و هر تصرفی که بخواهد می‌نماید و به حضه دیگران حقی ندارد.
چه کسانی حق درخواست تقسیم ترکه را دارند؟
- ولی و وصی و قیم هر وارثی که محجور باشد
- هرکدام از ورثه
- امین غائب و جنین
- شخصی که سهم الارث بعضی از ورثه را دارد.
- وصی منصوب از جانب وی
مدارک مورد نیاز برای تقسیم ترکه
دادخواست تقسیم ماترک به همراه اطلاعات شخصی که دادخواست را ثبت کرده است.
اگر تحریر ترکه انجام نشده باشد باید صورت اموال هم به دادگاه تقسیم شود.
ابطال تقسیم ترکه
به صورت کلی امکان ابطال تقسیم‌نامه ترکه وجود ندارد. چرا که فرض بر این است افراد با آگاهی و اشراف کامل نسبت به این موضوع رضایت خود را اعلام کرده‌اند. مگر در شرایط خاصی که اثبات آن بسیار سخت است.
نمونه دادخواستم تقسیم ماترک متوفی
ریاست محترم مجتمع قضایی ” نام شهرستان محل اقامت متوفی ”
با سلام احتراماً به استحضار می رساند:
شادروان ….. فرزند…….. مورث قانونی در تاریخ …….. در محل اقامت دائمی خود در………. در گذشته اند و اینجانب………. به شماره شناسنامه ……. و خوانده/خواندگان به ترتیب به شماره‌های شناسنامه ………. ورثه حین الفوت می‌باشیم. که گواهی انحصار وراثت صادره به شماره ….. مورخ ……. صادره از شعبه ” شماره و نام شهرستان”مستند قانونی وراثت می‌باشد. نظر به اینکه ما ترک فیمابین ورثه تقدیم نگردیده است فلذا صدور حکم بر تقسیم ماترک فیمابین ورثه به استناد 300 و 317 قانون امور حسبی مورد استدعاست. در صورتیکه ماترک قابل تقسیم نباشد صدور دستور فروش و تقسیم ثمن حاصله فی مابین ورثه بر اساس حصه‌های قانونی مندرج در گواهینامه انحصار وراثت فوق الذکر به انضمام کلیه خسارات قانونی و هزینه دادرسی مورد استدعاست.
سوالات متداول
- تحریر ترکه چیست؟
تحریر ترکه به این معنی است که دیون و مطالبات متوفقی مشخص شود. برای این کار باید مراحل خاصی از طریق دادگستری طی شود.
- مدت زمان تقسیم ترکه چقدر است؟
تقسیم ماترک معمولا به پیچیدگی‌های پرونده مربوط است. تعداد نفرات وراث، میزان اموال، اختلاف بین وراث و… عواملی هستند که روی پرونده تاثیرگذار خواهند بود.
