سوگند قضایی، به معنای قسم خوردن و استناد به علم و گواهی خداوند متعال است. طبق قانون (ماده ۱۳۳۱ و ۱۳۳۲ ق. م)، سوگند قاطع دعوی است و هیچ‌گونه اظهاری که منافی با قسم باشد از طرف پذیرفته نخواهد شد و فقط نسبت به اشخاصی که طرف دعوی بوده‌اند یا قائم مقام آن‌ها موثر است.
قسم ، حلف و یمین که معادل فارسی آن ها "سوگند" می باشد، در لغت نامه دهخدا، اینگونه تعریف شده است: "اقرار و اعترافی که شخص، از روی شرف و ناموس خود می کند و خدا یا بزرگی را شاهد گیرد." در عالم حقوق نیز سوگند یا قسم، وجود داشته و موادی از قانون مدنی و قانون آیین دادرسی مدنی، به آن، اختصاص داده شده است.
قانون مدنی، اقسام سوگند، شرایط آن و همچنین توان اثباتی آن را مورد پیش بینی قرار داده و قانون آیین دادرسی مدنی نیز اضافه بر موارد مذکور، آیین اتیان سوگند یا ادای سوگند را پیش بینی کرده است. از آنجا که انواع و اقسام سوگند یا قسم در حقوق، کاربردهای متفاوتی داشته و صرفا، در موارد بخصوصی، کاربرد دارد، اطلاع از تشریفات و موارد آن، جهت پیشبرد یک دعوای حقوقی یا کیفری، امری بسیار مهم است.
سوگند یا قسم، اخباری تشریفاتی است که به موجب آن، شخصی، خداوند متعال یا سایر مقدسات را بر راستی گفته خود، گواه می گیرد. در حالی که به طور کلی، نباید صرف گفتار اشخاص، به نفع آن ها دلیل محسوب شود، اما بها دادن به گفتاری که در کنارش، سوگند یا قسم یاد می شود، در حقوق نیز تحت شرایطی و در دعاوی بخصوصی، به عنوان ادله اثبات دعوا در امور حقوقی و کیفری، پذیرفته می گردد.
بر اساس مواد قانون مدنی، سوگند یا قسم در حقوق، که به عنوان ادله اثبات دعوا در امور حقوقی و کیفری پذیرفته می شود، عبارت است از به کار بردن لفظ جلاله و الله، بالله، تالله یا نام خداوند متعال، به سایر زبان ها، به در خواست مدعی یا مدعی علیه، در نزد حاکم، در دعاوی مدنی ای که به موجب اقرار یا شهادت یا علم قاضی، بر مبنای اسناد یا امارات، ثابت نشده باشد.
با توجه به قانون مدنی، مدعی، در دعاوی مدنی ای که مورد انکار مدعی علیه بوده و به شهادت شهود، قابلیت اثبات دارد، می تواند، حکم دعوا را منوط به سوگند یا قسم، از جانب مدعی علیه نماید. همچنین، مدعی علیه، می تواند، دعاوی ای که با شهادت شهود، اثبات می گردد و پرداخت دین یا تعهد و سقوط آن، مورد انکار مدعی است را منوط به سوگند از جانب وی کند.
با توجه به ماده 208 قانون مجازات، سوگند در امور کیفری، باید، با به کار بردن لفظ جلاله الله یا نام خداوند متعال، به هر زبانی باشد و قصاص، دیه، ارش و ضرر و زیان ناشی از جرائم، قابل اثبات با سوگند، هستند؛ اما، حدود و تعزیرات با سوگند، نفی یا اثبات نمی شود. در امور کیفری نیز همچون امور حقوقی، سوگند فقط، نسبت به طرفین دعوا موثر بوده و ولی قانونی محجور، به نیابت از او، امکان قسم خوردن، نخواهد داشت.
ق
اقسام سوگند یا قسم کدامند
در قسمت قبل، به بررسی مفهوم سوگند یا قسم پرداختیم و گفتیم که سوگند در امور کیفری و حقوقی چگونه است. سوگند یا قسم، دارای انواع و اقسام مخصوص به خود می باشد که در این قسمت از مقاله، قصد داریم، آن ها را مورد بررسی قرار داده و بگوییم که انواع و اقسام سوگند یا قسم در حقوق چیست. انواع و اقسام سوگند یا قسم، بر اساس قانون مدنی و قانون آیین دادرسی مدنی، عبارتند از:
سوگند عهدی: از اقسام سوگند است که به موجب آن، شخص، عهد می نماید که ماموریت یا اقدامی را با شرایط مشخصی، به گونه شایسته انجام دهد؛ مانند سوگندی که رییس جمهور، نمایندگان مجلس، قضات و وکلای دادگستری یاد می نمایند. سوگند یا قسم عهدی، ارتباط چندانی، با ادله اثبات دعوا ندارد.
سوگند اثباتی یا قضایی: نوعی از انواع سوگند است که در چارچوب قانون، ادعا را اثبات می کند و بنابراین، یکی از مهم ترین ادله اثبات دعوا محسوب می شود و چون باید نزد دادرس یا قاضی اظهار گردد که به آن، سوگند قضایی نیز گفته می شود. سوگند اثباتی یا سوگند قضایی را می توان، به سه دسته تقسیم بندی کرد که عبارتند از :
سوگند قاطع دعوا یا سوگند بتی: سوگند یا قسم بتی یا سوگند قاطع دعوا، سوگندی است که به وسیله آن، حسب مورد، ادعای مدعی ثابت می گردد یا ساقط می شود. این سوگند، می تواند، در دعاوی ای که با شهادت قابل اثبات هستند، حسب مورد، به تقاضای مدعی یا مدعی علیه، درخواست گردد.
سوگند استظهاری: سوگند استظهاری، یکی از انواع سوگند قضایی است که در دعاوی علیه میت، مورد استفاده قرار می گیرد. در دعوای علیه فرد متوفی، درشرایطی که اصل حق مورد ادعا، ثابت شده باشد ولیکن، بقای حق مورد ادعا، در نظر حاکم ثابت نشده باشد، حاکم می تواند، از مدعی حق، بخواهد که بر بقای حق خود، سوگند بخورد.
سوگند تکمیلی: نوعی سوگند است که مدعی، برای تکمیل کردن دلایل ناقصی که ارائه نموده، ادا می کند. بنابراین، تفاوت این نوع از سوگند یا قسم، با سوگند بتی، در این می باشد که اگر چه مدعی، دلیلی را ارئه کرده، اما این دلیل، به تنهایی، توان اثبات ادعای وی را ندارد؛ اما در سوگند بتی، مدعی، هیچ دلیلی، برای اثبات ادعای خود، ارائه نکرده است.
