تبدیل تعهد به این معنی است که شخص متعهد و کسی که تعهد به نفعش شده (متعهدله) توافق میکنند، متعهد به جای تعهد قبلی، تعهد جدیدی را انجام دهد. جایگزینی تعهدی به جای تعهدی دیگر. مثلا شخصی متعهد 50 کیلو برنج به دیگری بدهد اما توافق میکنند به جای برنج 100 گندم بدهد. (مواد 292 و 293 قانون مدنی). در این صورت تعهد اولیه با تمام تضامینش از بین میرود و تعهد جدید جایگزین میشود.
به عبارت دیگر: تبدیل تعهد به معنای جایگزین کردن تعهدی به جای تعهد دیگر است. در این صورت تعهد دیگری جانشین تعهد اولی می شود و این موجب سقوط تعهد یا تعهدات قبلی می شود.
مثلا اگر فردی، مال فرد دیگری را تخریب کند یا به او خسارت بزند و شخص دوم با دیدن ناتوانی مالی شخص خسارت زننده برای جبران خسارت، بیان کند که میزان خسارت مالی که این فرد به من وارد کرده است، به عنوان قرض فرض شده و در زمان مناسب فرد دوم می تواند خسارت وارده را جبران کند.
دین قانونی در مثال بالا تغییر کرده است چرا که ابتدا فرد دوم به دلیل تخریب مال به حکم قانون به فرد اول بدهکار می شود، ولی بعد از تبدیل تعهد به سبب عقد قرض بدهکار می شود.
تبدیل تعهد (مواد 292 و 293 قانون مدنی)
+ تعریف تبدیل تعهد:
عبارت است از اینکه تعهدی در نتیجه تغییر یکی از ارکان آن به تعهدی دیگر تبدیل گردد.
در این صورت تعهد اول ساقط و تعهد دیگری جایگزین میشود.
تبدیل تعهد در موارد ذیل حاصل میشود:
۱- وقتی که متعهد و متعهدله به تبدیل تعهد اصلی به تعهد جدیدی که قائم مقام آن میشود به سببی از اسباب تراضی نمایند در این صورت متعهد نسبت به تعهد اصلی بری میشود.
۲- وقتی که شخص ثالث با رضایت متعهدله قبول کند که دین متعهد را ادا نماید.
۳- وقتی که متعهدله مافی‌الذمه متعهد را به کسی دیگر منتقل نماید.
در تبدیل تعهد تضمینات تعهد سابق به تعهد لاحق تعلق نخواهد گرفت مگر اینکه طرفین معامله آن را صراحتاً شرط کرده باشند.
تبدیل تعهد بر سه قسم است:
- تبدیل تعهد به وسیله تبدیل دین
- تبدیل تعهد به وسیله تبدیل مدیون
- تبدیل تعهد بوسیله تبدیل داین
تبدیل تعهد به وسیله تبدیل دین
تبدیل تعهد به وسیله تبدیل دین هنگامی محقق میشود که متعهد و متعهدله با توافق یکدیگر تعهد اصلی را به تعهد جدیدی که جایگزین آن باشد تبدیل نمایند. در این صورت، تعهد اصلی ساقط و متعهد نسبت به آن بری میشود (بند اول ماده 292 قانون مدنی).
این نوع تبدیل تعهد به نوبه خود به دو قسم تقسیم میشود:
تبدیل تعهد به وسیله تبدیل مورد دین (تبدیل تعهد از طریق تبدیل موضوع تعهد): ممکن است طرفین قرارداد توافق نمایند که به جای مورد تعهد، چیز دیگری تادیه شود. مثلا به جای قند، شکر تحویل گردد و به جای تدریس زبان انگلیسی، زبان فرانسه تدریس شود.
تبدیل تعهد بوسیله تبدیل سبب دین: ممکن است موضوع تعهد تغییر نکند، بلکه تبدیل تعهد ناشی از تبدیل سبب دین باشد، چنانکه کسی به دیگری مبلغی به عنوان اجاره بها یا ثمن معامله بدهکار باشد و سپس طرفین توافق کنند که همان مبلغ به عنوان قرض نزد او بماند. در این صورت، تعهد اول ساقط میشود و احکام اجاره یا بیع دیگر درباره مورد تعهد جاری نخواهد بود، بلکه تعهد مشمول احکام قرض خواهد شد.
نکات تبدیل تعهد:
نکته اول: تبدیل تعهد در بعضی موارد در موضوع تعهد اتفاق می‌افتد. یعنی موضوع تعهد عوض میشود. موضوع تعهد اصلی عوض میشود و موضوع تعهد جدید جایگزین میشود. مثل گندم به جای برنج
نکته دوم: در برخی موارد، منشأ یا سببی که تعهد از آن ایجاد شده است تغییر می‌کند. مثلا شخصی به موجب قرارداد اجاره، 100 میلیون تومان بابت اجاره‌بها بدهکار میشود. یعنی منشأ یا سبب ایجاد تعهد قرارداد اجاره است. طرفین توافق میکنند که مبلغ بدهی به عنوان عقد قرض باشد. در این صورت مقررات عقد قرض بر رابطه بین دو نفر جاری است.
نکته سوم: ممکن است این موضوع پیش آید که شخص ثالثی به یک طلبکار مراجعه می‌کند و بدهی بدهکار را بر عهده می‌گیرد. در این صورت دین از بدهکار اصلی به شخص ثالث منتقل میشود. این مورد تبدیل تعهد نیست و به نوعی «انتقال دین» به شمار می‌آید.
نکته چهارم: در هر سه مورد بالا در صورتی که تبدیل تعهد انجام شود یا انتقال دین صورت گیرد، چنانچه برای تعهد اصلی، تضمیناتی وجود داشته باشد با تبدیل یا انتقال تعهد، تمامی تضمینات از بین میرود. مگر اینکه تضمینات در توافق جدید مجددا آورده شود.
نکته پنجم: ممکن است طلبکار به شخص ثالث مراجعه کند و بگوید از فلانی 100 میلیون تومان طلبکارم به تو انتقال می‌دهم. این مورد نیز تبدیل تعهد نیست و انتقال طلب حساب میشود. انتقال طلب در چک بسیار اتفاق می‌افتد. مثلا دارنده چک با ظهرنویسی چک را به ثالث منتقل می‌کند.
نکته ششم: در انتقال طلب، تضمین‌ها از بین میرود مگر در خصوص اسناد تجاری (چک، سفته و برات) که تضامین آن نیز منتقل میشود.
نکته بسیار مهم: طلبکار باید بسیار مراقب باشد که در دام تبدیل تعهد نیوفتد. چرا که وقتی تبدیل تعهد انجام شود، تعهد اصلی با تضامین آن از بین میرود و تعهد جدید جایگزین آن میشود.
به عنوان مثال خسرو به موجب یک قراردادی از محمد 100 میلیون تومان طلبکار است. خسرو با تلاش و پیگیری زیاد و طرح دعوای حقوقی، النهایه جلب محمد را گرفته و وی را دستگیر می‌کند. خسرو در کلانتری با محمد توافق می‌کند که به جای پول، کالای دیگری از محمد تحویل بگیرد. به محض امضای توافق، تعهد اصلی که پرداخت 100 میلیون از محمد بود از بین میرود و تعهد جدید (تحویل کالا) جایگزین میشود. حال ممکن است برای تعهد اصلی، به موجب قرارداد تضمین سنگین در نظر گرفته باشید که با تبدیل تعهد کلا تضمین از بین میرود و دیگر به تعهد جدید، تضمینی تعلق نمی‌گیرد.
موارد تبدیل تعهد
۱- وقتی که متعهد و متعهدله به تعهد جدیدی که جانشین آن می شود، به دلایلی راضی شوند، در این صورت متعهد از تعهد اولیه مبرا می شود
۲- وقتی با رضایت متعهدله شخص ثالثی متعهد می شود که دین را ادا کند
۳- وقتی متعهد مدیون تعهد را به شخصی دیگر منتقل می کند.
روش های تبدیل تعهد در قانون مدنی ایران
تبدیل موضوع تعهد
طرفین ممکن است موضوع تعهد را تغییر دهند، به عنوان مثال تعهد خرید دو تن برنج به دو تن گندم تغییر پیدا کند. یعنی متعهد به جای دو تن برنج که تعهد اولیه بوده، تحویل دو تن گندم را به متعهدله تغییر دهد.
تبدیل تعهد به اعتبار تبدیل سبب تعهد
وقتی سبب تعهد تغییر کند، رابطه طرفین تابع قوانین سبب جدید می شود. به عنوان مثال اگر شما به فردی خسارت بزنید و امکان مالی جبران خسارت را نداشته باشید و طرف دوم با جبران خسارت به عنوان قرض موافقت کند، سبب دین تغییر کرده و از تخریب مال دیگری به عقد قرض بدهکار تبدیل شده است.
“وقتی سبب تعهد تغییر می کند رابطه ی طرفین تابع قواعد سبب جدید است مثلا خریدار مبیع را قبل از تسلیم به فروشنده عاریه بدهد که در این صورت تعهد به تسلیم ناشی از عاریه است نه بیع و به همین جهت دیگر حق حبس و ضمان معاوضی وجود ندارد یا مثلا پس از فروش خانه ای به مبلغ معینی طرفین قبل از پرداخت ثمن توافق کنند که مبلغ مذکور به مدت دو ماه به عنوان قرض در ذمه ی خریدار باقی بماند .
در قرارداد بیع شرط شده است که در صورت عدم پرداخت ثمن فروشنده حق فسخ دارد و اگر خریدار در پرداخت مبلغ مذکور کوتاهی ورزد فروشنده حق فسخ ندارد و می توان الزام به پرداخت مبلغ قرض کند .”
تبدیل تعهد به اعتبار تبدیل متعهد
در این نوع تبدیل تعهد، متعهد یا مدیون جدید جانشین متعهد اولیه می شود. به این نوع تبدیل تعهد، تعهد تبدیل مدیون نیز می گویند. دین متعهد اصلی از بین رفته و زمه او در برابر متعهدله آزاد می شود و فرد متعهد جدید، تعهد مشابه دیگری را برعهده می گیرد. در این نوع تبدیل تعهد، علاوه بر رضایت متعهد جدید، جلب رضایت متعهدله شرط بوده و لازم و ضروری است. این نوع تبدیل تعهد به دو شکل انجام می گیرد.
• در روش اول تبدیل تعهد با رضایت متعهد یا مدیون انجام می گیرد و فرد دیگری جایگزین متعهد اولی می شود. مثلا وقتی طلب فرد متعهد، توسط فرد دیگری پرداخت می شود و متعهد نسبت به پرداخت طلب راضی باشد.
• در روش دوم تبدیل تعهد بدون رضایت مدیون اصلی انجام می گیرد و متعهد اولیه از تعهد بری شده و متعهد دوم مدیون می شود. در نتیجه در تبدیل تعهد مدیون، رضایت مدیون نقشی ندارد، چرا که تصرفی به اموال او نمی شود.
تبدیل تعهد به اعتبار تبدیل داین و متعهدله
در این نوع تبدیل تعهد، متعهد و متعهدله توافق می کنند که در تعهد مدیون در مقابل متعهدله تبدیل به تعهد مدیون در مقابل شخص ثالث شود که در این مورد رضایت مدیون شرط است.
در این روش تبدیل تعهد، در کنار اینکه تعهد جدید جانشین تعهد قدیمی می شود، آثار و احکام مخصوص آن نیز قهرا تغییر خواهد کرد و به آثار تعهد سابق سرایت خواهد کرد.
نمونه قرارداد تبدیل تعهد
ماده ۱– طرفین قرارداد
چون در سند بیع قطعی شماره ………… مورخ …………. تنظیمی دفترخانه شماره ……………. شهرستان ……………… خریدار باقیمانده ثمن معامله را به فروشنده آن بدهکار گردیده علیهذا در تاریخ زیر نامبردگان ذیل
الف- خانم/آقای فرزند …………………… به شماره شناسنامه …………………….. کد ملی ………………….. متولد ………….. تلفن ثابت …………………… همراه…………………. ساکن ……………………………………………………………..
به عنوان «فروشنده یا متعهدله» از یک طرف و
ب- خانم/آقای فرزند …………………… به شماره شناسنامه …………………….. کد ملی ………………….. متولد ………….. تلفن ثابت …………………… همراه…………………. ساکن ……………………………………………………………..
به عنوان «خریدار یا متعهد» از طرف دیگر منعقد گردید.
ماده ۲- مورد قرارداد
طرفین در این دفترخانه حاضر شده و بعدالحضور تعهدات ناشیه از پرداخت باقیمانده ثمن معامله آن سند را به موجب این سند به این شرح تبدیل نمودند:
متعهد (خریدار) به موجب این سند متعهد و ملتزم است تمامت باقیمانده ثمن معامله آن سند را که بر ذمه متعهد دین ثابت است به مدت یک سال از تاریخ زیر در مقابل این سند به متعهدله بپردازد و متعهدله حق دارد علیه نامبرده از تاریخ سررسید فوق اجرائیه صادر نماید و صرف اظهار متعهدله به عدم تأدیه ملاک صدور اجرائیه خواهد بود و بنابراین متعهد (خریدار) از تعهد اصلی بری شده و مفاد این سند به عنوان تعهد جدید لازم الاجرا است.
ماده ۳- مرجع حل اختلاف
در صورت بروز اختلاف مابین طرفین قرارداد ابتدائاً سعی بر آن باشد که از طریق مذاکره بینابین حل و فصل گردد و در صورت حل نشدن اختلاف موضوع به داوری و در پایان به مراجع صالح قانونی مراجعه گردد.
ماده ۴- نسخه های قرارداد
این قرارداد مشتمل بر چهار ماده در تاریخ …………………….. به تعداد …… نسخه با اعتبار یکسان تنظیم، امضاء و مبادله گردید.
امضاء متعهد امضاء متعهدله امضاء دفترخانه اسناد رسمی
